Bart Bomas

De heilige graal van de cloudspotter: de Kelvin-Helmholtz wolk. Fluctus is haar naam volgens de herziene international cloud atlas. Op 21 februari 2017 dreef deze golfvormige schoonheid uit het noorden voorbij. Via de ‘Wolkenwachtplaats’ van Midsland aan Zee op Terschelling zette ze koers richting het Friese vasteland. Nicolette van Berkel wist niet wat ze zag en maakte de foto die later ook in de Leeuwarder Courant verscheen.
Al snel meldden meteorologen dat het hier ging om een wolk die is vernoemd naar twee natuurkundigen: Kelvin en Helmholtz. Beiden muntten de term ‘Kelvin-Helmholtz instabiliteit’ voor een toestand waarin twee vloeistoffen of luchtsoorten met verschillende dichtheid over elkaar heen stromen met een onderling snelheidsverschil. Op het grensvlak ontstaat een wervel waarin de wolk zich laat zien.
Lord Kelvin heette eigenlijk William Thomson (1824-1907). Een wonderkind dat op 10 jarige leeftijd begon aan een studie en op zijn 22e hoogleraar werd in Glasgow. De Duitse Hermann von Helmholtz (1821-1894) zal niet hebben ondergedaan voor zijn Britse collega. Het onderzoeksinstituut Helmholtz Gemeinschaft is naar hem vernoemd. Kelvin kennen we van zijn temperatuurschaal die begint met het tot de verbeelding sprekende absolute nulpunt. De natuurkundige bouwde ook een getijden-machine “die in staat was de tien belangrijkste harmonische componenten te laten meewegen in de voorspellingen…” (van de getijdenbewegingen). “De pen tekende dan de grafiek van het getij op de papierrol, tot zover in de toekomst als de operateur wenst.” (Aldersey-Williams 2017). Kelvins machine maakte in feite een timelapse-beeld van de getijdenbewegingen. Uiteindelijk verkoos hij zelf de zee boven een getijdengrafiek. Kelvin kocht een zeegaand jacht. Tijdens het veldwerk voor de aanleg van de transatlantische telegraafkabel was hij de zee gaan waarderen.
In 2019 stuurt het Helmholtz-Zentrum für Polar und Meeresforschung samen met het Alfred Wegener Institut een onderzoeksschip Polarstern naar de noordpool. Het schip zal zich daar bij wijze van experiment laten vastvriezen in het pakijs en de poolwinter doorstaan. Het doel is om zich met het zee-ijs te laten meevoeren en te meten hoe dit ijs zich gedraagt. Wie weet levert de combinatie Wegener-Helmholtz tijdens deze expeditie ook een nieuwe wolkensoort op?
Bart Bomas, 5 juni 2017

Foto: Nicolette van Berkel
Aldersey-Williams, Het Getij, De Bezige Bij 2017